Walery Pisarek
Sztuka słuchania

Tajemnica skutecznego słuchania polega na tym, by odebrać jak najwięcej tekstów,
zachowując krytyczną postawę wobec każdego z nich. Krytyczna postawa wobec cudzego
tekstu narzuca przede wszystkim pytanie o jego pochodzenie. Od odpowiedzi na pytanie
o źródło informacji – jak wiemy z własnego doświadczenia – zależy w znacznym stopniu nasza
późniejsza postawa wobec tekstu, stopień aprobaty wyrażanych w nim opinii i ocena jego
wiarygodności.
Selekcja informacji według ich źródła wraz z selekcją opinii według ich zgodności z własną
opinią jest najważniejszą i najczęstszą przyczyną samooszukiwania się ludzi. Człowiek ma
bowiem skłonność do korzystania z takich źródeł, które dostarczają mu najwięcej wiadomości
odpowiadających jego oczekiwaniom i życzeniom, oraz do wysłuchiwania przede wszystkim
takich opinii, które odpowiadają jego opiniom. Dla dobrego samopoczucia odrzuca się źródło
przynoszące informacje niepomyślne i opinie kłócące się z przyjętym obrazem świata
i systemem wartości. Taki jest mechanizm „autoindoktrynacji”.
Idealny słuchacz krytyczny nie ma złudzeń co do absolutnej i wszechstronnej
wiarygodności jakiegokolwiek źródła informacji¹
. Wprawdzie z własnego doświadczenia wie,
że w pewnej dziedzinie źródło A jest bardziej wiarygodne niż źródło B, ale nie wyciąga stąd
wniosku, że każda informacja z tej dziedziny pochodząca ze źródła B jest fałszywa, a ze źródła
A – zawsze prawdziwa. Odnosi się tylko z większym sceptycyzmem do wiadomości
pochodzących ze źródła B (a i to nie wszystkich, ale tylko dotyczących niektórych dziedzin).
Słuchacz krytyczny odróżnia też wiarygodność źródła od jego kompetencji. Co innego
bowiem uznać kogoś za specjalistę w jakiejś dziedzinie, co innego zaś ufać mu, że nie chce
nas wywieść w pole. Słuchacz krytyczny zdaje sobie też sprawę z tego, że pewne źródła
informacji lubi, inne zaś go drażnią. Stara się jednak nie stawiać znaku równości między „ufać”
a „lubić”.
Co najważniejsze zaś, słuchacz krytyczny widząc, że większość tekstów w publicznym
komunikowaniu bezpośrednio lub pośrednio służy celom perswazyjnym, potrafi ich
perswazyjność rozpoznać i z retorycznej łupiny wyłuskać ziarno rzeczowej informacji, a także
rozpoznać ich niejawne intencje. Przygotowany więc jest słuchacz krytyczny na to, że fakty
przedstawione w większości tekstów zostały przynajmniej w pewnym stopniu stronniczo
wyselekcjonowane i najprawdopodobniej jednostronnie zinterpretowane. Uświadamia sobie
również to, że ta jednostronność nie zawsze wynika z chęci wprowadzenia odbiorcy w błąd,
ale często jest po prostu następstwem jednostronności doświadczeń i wiedzy autora lub roli
narzuconej mu przez sytuację.
Jednostronnością doboru faktów i ich interpretacji grzeszy większość tekstów
perswazyjnych tak w życiu publicznym, jak i w prywatnym. Można ją dostrzec w sprzecznych
relacjach męża i żony z rodzinnej kłótni, w opowieściach kibiców różnych drużyn z tego
samego meczu, a także w polemikach i komentarzach publicystycznych. Stosunkowo łatwo ją
ujawnić wtedy, kiedy mamy okazję wysłuchać obu stron. Znacznie trudniej – jeśli się
ograniczymy do wysłuchania jednej strony. Najtrudniej – jeśli wysłuchamy tylko jednej strony,

i to właśnie tej, z którą się solidaryzujemy. Nie sztuka bowiem dostrzec „tendencyjność”
wypowiedzi, która atakuje nasz punkt widzenia.

¹ Przez źródło informacji rozumiem tu zarówno agencję, gazetę, program radiowo-telewizyjny, dziennikarza,
prelegenta, dyskutanta, jak i każdego człowieka, który nas o czymś informuje.

Na podstawie: Walery Pisarek, Sztuka słuchania, [w:] tegoż, Słowa między ludźmi, Warszawa 2004.

Zadanie 3. (2pkt) Matura próbna z polskiego (poziom podstawowy) – 2021 – CKE